Binnen familiebedrijven is opvolging een heet hangijzer. Ondernemerschap is niet erfelijk dus hoe houden we het bedrijf in de familie? De Romeinen hadden hetzelfde dilemma. Wie moest hun nieuwe keizer worden? Wie krijgt de troon van een keizerrijk dat strekt van Spanje tot Engeland, van Noord Afrika tot de Balkan en wat geheel Zuidelijk Europa bestrijkt?
De Romeinen hadden een intelligent sociaal systeem. Rome werd geleid door een aantal vooraanstaande, nobele families. Doordat het opleiden van kinderen een dure aangelegenheid was en de kinderen recht hadden op een legitieme portie bij vererving was het gebruikelijk om niet meer dan drie kinderen te hebben. Als er een zoon ontbrak was er geen zicht op een nieuwe “pater familias”.
Deze families gingen buiten de eigen familie op zoek naar een geschikte opvolger. Eenvoudig gezegd: je koos een zoon uit een familie met teveel jongens en maakte deze onderdeel van jouw familie. Dat was adoptie: heel gebruikelijk en niets om je voor te schamen. De jongen nam de naam van zijn adoptievader aan in combinatie met zijn eigen familienaam. Vanaf dat moment had de adoptiezoon twee families, want het was gebruikelijk dat hij ook met zijn eigen familie contact hield. De adoptie zorgde voor een alliantie tussen twee families die vanaf dat moment met elkaar verbonden waren, vergelijkbaar met een huwelijk.
De Romeinse keizers kenden het gebruik van adoptiefzonen ook. De keizers Augustus en Tiberius werden opgevoed als ware het eigen zonen en opgeleid door de beste leraren van het rijk. Zij waren geselecteerd op basis van talent en om die reden opgenomen in de familie. Adoptie is niet beperkt tot jongens: je kon ook een volwassen man adopteren als zoon.
Wat ik mooi vind aan dit systeem is dat het begrip familie veel ruimer is dan alleen de bloedband. De pater familias was niet alleen hoofd van de familie, hij was hoofd van het hele huis, inclusief de slaven, de volwassen mannen en de aangetrouwde familie. Het huis (domus) was meer dan alleen de bloedverwanten: de pater familias was vader van alle bewoners.
Romeinen konden door middel van adoptie hechte allianties smeden en keizers konden hun opvolger kiezen op basis van talent. Want het Romeinse Rijk moest worden geleid door degene die het meest capabel was. Dat ging niet altijd goed. Caligula en Nero zijn voorbeelden van adoptiefzonen die tiran werden. Maar feit is dat er vooral goede keizers door adoptie gekozen zijn zoals Augustus, Trajanus, Hadrianus, Antoninus en Marcus Aurelius. In de tweede eeuw na Christus heeft het Romeinse Rijk een lange bloeiperiode van vrede en voorspoed gekend onder het bewind van zeer capabele “adoptie keizers”.
Wat kunnen we hiervan leren? Romeinen begrepen dat talent niet erfelijk is en ondernemerschap en leiderschap dus ook niet. Uit onderzoek blijkt dat slechts 2,8% het familiebedrijf meer dan drie opeenvolgende generaties succesvol binnen de familie weet over te dragen. Dat is nog minder dan de kans dat je 4 x achter elkaar “kop” gooit.
Stelt jezelf de vraag: “Zou ik als eigenaar en hoofd van de familie deze opvolgers ook hun positie geven als ze geen familie zouden zijn? Zijn het ook echt de beste kandidaten voor die positie? Als Wim van der Leegte bij VDL en Harry Meens bij Alfa elk hun drie kinderen naar voren schuiven als opvolgers, doen zij dit dan als ondernemer of als vader?
Misschien is het voor familiebedrijven goed om het familiebegrip eens wat ruimer te interpreteren. Soms weet je gewoon dat iemand een bijzonder talent heeft en dat hij of zij eigenlijk de beste opvolger is. Diep van binnen weet je dat, je herkent het. De ware opvolger kan een manager zijn bij een bedrijf uit de sector. Of misschien is het een zoon of dochter uit een bevriende familie. Waarom deze niet omarmen als “adoptiefzoon of -dochter” in de familie?
Mi casa su casa. Geef de opvolger thuis een plek aan tafel, een plek in de familie. Je hoeft namelijk geen bloedverwant te zijn om toch bij een familie te horen. En zo leert de beoogd opvolger de dingen die de familie belangrijk vindt: de geschiedenis van de familie, de lessen uit het verleden, de normen en waarden, de manier van omgang, de onderlinge verhoudingen en de missie die de familie met het bedrijf heeft.
Levert dit spanningen op bij de andere kinderen? Misschien. Maar misschien ook opluchting. Dat zij niet langer in het korset van de opvolger worden gestopt waar ze diep van binnen helemaal geen zin in hebben. Wat ze doen uit loyaliteit. Want probeer maar eens nee te zeggen tegen de pater familias die een dynastie voor ogen heeft.
